Historia Instytutu Fizyki sięga początków istnienia Politechniki Częstochowskiej – wtedy noszącej nazwę Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Częstochowie, to jest 30 listopada 1949 roku, kiedy to Uczelnia została powołana rozporządzeniem Rady Ministrów.
Jednym z organizatorów WSI był prof. kontr. mgr Antoni Pietraniec (1905-1986), który od podstaw utworzył już w 1949 roku Katedrę Fizyki i został jej pierwszym kierownikiem. Organizacyjnie, wtedy nazwana Katedrą Fizyki Technicznej z jednym Zakładem Fizyki Technicznej, należała do Wydziału Mechanicznego (obecnie Wydział Inżynierii Mechanicznej i Informatyki). Pierwsze wykłady prowadzono w pomieszczeniach istniejącej wówczas w Częstochowie Wyższej Szkoły Ekonomicznej, a pierwsze laboratoria zorganizowano już w grudniu 1949 roku. W roku 1950 opracowano i wydano pierwszy skrypt z fizyki dla studentów. (A. Pietraniec, Ćwiczenia laboratoryjne z fizyki), będący pierwszym podręcznikiem wydanym przez Uczelnię.
W następnych latach w Katedrze zatrudniono kilka dalszych osób, co umożliwiło podjęcie również badań naukowych. Pierwsza większa praca naukowa Katedry dotyczyła badań anizotropii blach żelaznych. Do badań tych, kierowanych przez prof. Antoniego Pietrańca (Rys. 1), pracownicy Katedry opracowali odpowiednią aparaturę pomiarową.
Kierownik Katedry, prof. A. Pietraniec (absolwent z roku 1931, a od 1932 asystent Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie), zajmował się przede wszystkim mechaniką kwantową, uzyskując za pracę „Fizyka atomowa w świetle równań Schrödingera” tytuł docenta, a w roku 1969 tytuł profesora nadzwyczajnego nauk fizycznych. Należy podkreślić, że prof. Pietraniec położył ogromne zasługi dla rozwoju młodej Uczelni. W latach 1950-52 został pierwszym dziekanem Wydziału Mechanicznego, a w latach 1952-1962 sprawował funkcję prorektora Uczelni (przemianowanej w 1955 roku na Politechnikę Częstochowską).
W latach pięćdziesiątych pracownicy Katedry konstruowali głównie aparaturę pomiarową, m.in. liczniki Geigera-Müllera oraz wzmacniacze akustyczne. W tym okresie podejmowane były również prace zlecone o charakterze naukowo-badawczym. Dotyczyły one m. in. opracowania prototypów i budowę integratorów impulsów dla Instytutu Fizyki Jądrowej Uniwersytetu Warszawskiego.
Lata pięćdziesiąte to również okres budowania od podstaw laboratoriów studenckich, w których prowadzono zajęcia dla systematycznie wzrastającej liczby słuchaczy.
Należy podkreślić, że już w latach sześćdziesiątych nawiązano współpracę z przemysłem. Dotyczyło to głównie projektowania i wykonania 700 stabilizatorów napięciowych oraz 20 hałasomierzy tranzystorowych. Natomiast tematyka prac naukowych poświęcona była między innymi właściwościom sorpcyjnym getteru tantalowego, zagadnieniom emisji egzoelektronów w procesie rekrystalizacji i przemian fazowych (Rys. 2).
Rok 1970 przynosi duże zmiany w życiu Katedry. Zarządzeniem Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego zlikwidowano katedry i na ich miejsce powołano instytuty. Katedra Fizyki Technicznej stała się więc Instytutem Fizyki, o charakterze międzywydziałowym, podlegającym bezpośrednio Rektorowi. Dyrektorem Instytutu został prof. dr Antoni Pietraniec.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych prace naukowo-badawcze Instytutu prowadzone były głównie z fizyki ciała stałego, a w szczególności z fizyki metali w trzech zespołach. Zespół pierwszy zajmował się badaniem elektronowych i mechanicznych własności materiałów metodą spinowego rezonansu magnetycznego w szerokim zakresie temperatur. Zespół drugi prowadził badania w zakresie opracowania metody pomiaru grubości warstwy utlenionej metali i stopów, metody analizy koncentracji domieszek w stopach oraz kinetyki utleniania powierzchni metalicznych. Natomiast zespół trzeci zajmował się badaniami właściwości mechanicznych kryształów NaCl i KCl metodą egzoemisji elektronów, oraz określeniem zależności własności mechanicznych tych kryształów od warunków napromieniowania promieniami Rentgena.
W roku 1975 prof. dr Antoni Pietraniec, twórca i długoletni (przez 26 lat) kierownik i dyrektor Katedry Fizyki Technicznej, a później Instytutu Fizyki, przeszedł na emeryturę (Rys. 3).
Od roku 1975 dyrektorem Instytutu Fizyki został doc. dr hab. Bolesław Wysłocki (Rys. 4), który wraz z grupą współpracowników przeniósł się z Gliwic do Częstochowy. Doc. dr hab. B. Wysłocki pracował wcześniej w Instytucie Metalurgii Żelaza oraz Instytucie Fizyki Politechniki Śląskiej (jako zastępca dyrektora Instytutu ds. nauki).
W Instytucie Fizyki, od roku 1975, działały dwa zakłady: Zakład Fizyki Magnetyków, którego kierownikiem był doc. dr Stefan Szymura (przeniósł się w tym samym czasie z IMŻ w Gliwicach) oraz Zakład Fizyki Technicznej z kierownikiem mgr Andrzejem Juraszkiem.
Praca naukowa Instytutu została przez nowego dyrektora ukierunkowana na zagadnienia związane z fizycznymi podstawami magnetyzmu, a w szczególności na badania zjawisk warunkujących powstanie optymalnych własności magnetycznych w materiałach magnetycznie miękkich (stopy Fe-3% Si, taśmy amorficzne, cienkie warstwy permalojowe), oraz magnetycznie twardych (magnesy ze stopu Alnico, MnAlC, izotropowe i anizotropowe magnesy ferrytu baru, międzymetaliczne związki ziem rzadkich z metalem). Badania te były realizowane w ramach Programu Rządowego PR-3 oraz na zlecenie Huty Sendzimira w Krakowie i Huty Baildon w Katowicach. Instytut prowadził również prace z zakresu: wpływu dynamiki molekularnej na deformację lokalnego pola ligandów we fluorokrzemianach, elektronowego rezonansu paramagnetycznego jonów manganu w polikrystalicznych układach oraz emisji egzoelektronów ze stali nierdzewnych w temperaturach niskich i temperaturach przejść fazowych. W latach siedemdziesiątych Instytut rozpoczął współpracę z Instytutem Fizyki PAN w Warszawie, Uniwersytetem Śląskim w Katowicach, Instytutem Fizyki Molekularnej PAN w Poznaniu oraz Instytutem Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN we Wrocławiu.
W celu kadrowego wzmocnienia ówczesnego Wydziału Metalurgicznego (od roku 1992 Wydział ten nosił nazwę Metalurgii i Inżynierii Materiałowej, a od 2001 roku obecną nazwę – Wydział Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej), zarządzeniem Ministra Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dnia 23.09.1977 r., Instytut Fizyki został włączony do tego Wydziału. Na przełomie lat 1978/79 Instytut przeniósł się z dotychczas zajmowanych pomieszczeń przy ulicy Deglera 35 (obecnie Dąbrowskiego) do nowego Pawilonu A tego Wydziału, zyskując w ten sposób dobre warunki lokalowe (Rys. 5).
Po przejściu na ten Wydział Instytut przejął również opiekę nad jedną z sal wykładowych Wydziału (na ok. 200 miejsc, odpowiednio wyposażoną w sprzęt audiowizualny oraz zaplecze z salą zbiorów, które umożliwiają wykonanie pokazów doświadczeń fizycznych uzupełniających wykłady. Na przełomie lat 2007/2008 audytorium przeszło remont kapitalny, po którym stało się jedną z nowocześniejszych i ładniejszych sal Uczelni. Z inicjatywy prof. dr hab. Bolesława Wysłockiego temu audytorium nadano, w dniu 17 lutego 1986 roku, imię wybitnego polskiego fizyka prof. dr hab. Szczepana Szczeniowskiego (1898-1979). Profesor Szczeniowski zawsze z dużą sympatią wyrażał się o pracy fizyków ośrodka częstochowskiego, uznając go za znaczący punkt na naukowej mapie Polski. Uroczystość nadania audytorium imienia Profesora Szczeniowskiego stała się dużym wydarzeniem w życiu Uczelni. Z tej okazji odsłonięto nad wejściem do audytorium pamiątkową tablicę, autorstwa prof. dr inż. Zbigniewa Piłkowskiego. Uroczystego odsłonięcia tablicy dokonali bracia profesora Szczeniowskiego: dr Jan Szczeniowski i inż. Zygmunt Szczeniowski. To wydarzenie było okazją do spotkania wychowanków i przyjaciół Profesora, którzy przyjechali z całej Polski (Rys.6). Rzadko zdarza się gościć tylu wybitnych fizyków.
Po przeniesieniu się w roku 1978 ówczesnego zastępcy dyrektora Instytutu, doc. dr inż. Józefa Cisły, do Instytutu Metalurgii, funkcję tę objął doc. dr Stefan Szymura, który pełnił te obowiązki do czasu powołania na stanowisko prodziekana ds. nauki Wydziału Metalurgicznego w latach 1981-82. W następnych latach 1982-87 doc. dr hab. S. Szymura przez dwie kadencje pełnił funkcję dziekana Wydziału, a w latach 1987-90 prorektora ds. nauki Politechniki Częstochowskiej.
W roku 1982, wraz z reorganizacją struktury uczelni, Instytut został ponownie przemianowany na Katedrę Fizyki. Kierownikiem Katedry pozostał prof. B. Wysłocki, będąc jednocześnie kierownikiem Zakładu Spektroskopii Rezonansów Magnetycznych, a zastępcą Kierownika został mgr Andrzej Juraszek. Kierownikiem Zakładu Fizyki Magnetyków pozostał doc. dr Stefan Szymura. Po przejściu na emeryturę mgr Andrzeja Juraszka w roku 1991, na zastępcę kierownika Katedry powołano dr Andrzeja Ślęzaka.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych liczna grupa pracowników Katedry obroniła prace doktorskie (w roku 1969 obok 1 profesora w Instytucie pracowało 16 asystentów, 3 wykładowców i ani jeden adiunkt wobec 2 profesorów, 16 adiunktów, 1 asystenta i 1 wykładowcy w roku 1989); nadszedł czas na zdobywanie kolejnych stopni naukowych doktora habilitowanego przez tę grupę pracowników. I tak w roku 1983 odbyło się kolokwium habilitacyjne doc. dr Stefana Szymury (w Instytucie Fizyki PAN w Warszawie), w roku 1992 dr Włodzimierza Zaparta (w Instytucie Fizyki Molekularnej PAN w Poznaniu), w roku 1996 dr inż. Jerzego J. Wysłockiego (na Wydziale Metalurgii i Inżynierii Materiałowej macierzystej Uczelni), w roku 1997 dr Marii Bożeny Zapart (w Uniwersytecie Śląskim w Katowicach), w 1999 dr Józefa Zbroszczyka (na Wydziale Fizyki i Chemii Uniwersytetu Łódzkiego) i dr Kazimierza Dzilińskiego (w Instytucie Fizyki Molekularnej i Atomowej Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku), w 2000 r. dr Ryszarda Hrabańskiego (w Instytucie Fizyki Molekularnej PAN w Poznaniu), w 2002 dr Danuty Płusy (na Uniwersytecie Łódzkim) i dr Marty Duś-Sitek (na Wydziale Inżynierii Procesowej, Materiałowej i Fizyki Stosowanej macierzystej Uczelni), w 2003 dr Wandy Ciurzyńskiej (na Uniwersytecie Łódzkim).
Natomiast tytuł profesora został nadany, oprócz prof. dr Antoniemu Pietrańcowi (18 czerwca 1969 r.), również prof. dr hab. Bolesławowi Wysłockiemu (12 lipca 1982 roku), który był zatrudniony od roku 1991 na stanowisku profesora zwyczajnego i prof. dr hab. Stefanowi Szymurze (2 lutego 1989 roku), zatrudnionemu od roku 1992 na stanowisku profesora zwyczajnego. Kolejnym pracownikiem, któremu Prezydent nadał tytuł profesora w dniu 16 listopada 2004 r. był prof. dr hab. inż. Jerzy J. Wysłocki, zatrudniony na stanowisku profesora zwyczajnego od 1 sierpnia 2006 r.
Następnym przedsięwzięciem, zainicjowanym przez prof. dr hab. Bolesława Wysłockiego, a przynoszącym splendor nie tylko Katedrze, ale całej Uczelni, było nadanie tytułu Doktora Honoris Causa Politechniki Częstochowskiej prof. zw. dr hab. Henrykowi Szymczakowi, ówczesnemu członkowi korespondentowi PAN (Rys. 7). Profesor Szymczak był długoletnim dyrektorem Instytutu Fizyki PAN w Warszawie, wiceprzewodniczącym Komitetu Fizyki PAN, a także przewodniczącym Wydziału III PAN. Ponadto, w latach 1993-97 Profesor był Prezesem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Fizycznego. Uroczystości nadania honorowego tytułu odbyły się w dniu 30 listopada 1995 roku.
Na pierwszym planie brat Profesora – dr Jan Szczeniowski
Rok 1996 przyniósł kolejne zmiany w kierownictwie Katedry. Co prawda kierownikiem Katedry po raz kolejny został wybrany prof. dr hab. Bolesław Wysłocki, ale po raz pierwszy powołano dwóch zastępców: dr Jana Lecha (ds. ogólnych) i dr Jana Świerczka (ds. dydaktyki). Dr Andrzej Ślęzak został wybrany prodziekanem ds. nauczania Wydziału Metalurgii i Inżynierii Materiałowej. W roku 1997 poczyniono zmiany w organizacji Katedry, tworząc w miejsce dotychczasowych dwóch Zakładów – cztery. Pozostał Zakład Fizyki Magnetyków, którego kierownikiem do 1998 r. był prof. dr hab. Stefan Szymura (od 1 września 1998 r. przeniósł się na Politechnikę Opolską), a po nim dr hab. Józef Zbroszczyk, prof. PCz. i Zakład Spektroskopii Rezonansów Magnetycznych z kierownikiem prof. dr hab. Bolesławem Wysłockim. Nowymi zakładami stały się: Zakład Radiospektroskopii Ferroelektryków, którego kierownikiem został dr hab. Włodzimierz Zapart, prof. PCz. i Zakład Teorii i Technologii Magnesów z kierownikiem dr hab. inż. Jerzym J. Wysłockim, prof. PCz. W roku 2001 utworzono kolejny zakład – Zakład Fizyki Ciała Stałego, którego kierownikiem został dr hab. Ryszard Hrabański, prof. PCz.
Rozwój kadrowy Katedry spowodował podjęcie dwu ważnych decyzji. Po pierwsze w czerwcu 1999 roku powrócono do nazwy Instytut Fizyki (Senat na posiedzeniu w dniu 30 czerwca 1999 roku poparł ten wniosek). Drugim ważnym wydarzeniem było podjęcie decyzji o uruchomieniu od roku akademickiego 1999/2000 nowego kierunku studiów fizyka techniczna ze specjalnością fizyka komputerowa, początkowo na poziomie studiów inżynierskich, a od roku 2001/2002 – magisterskich. W związku z tym faktem utworzono w roku 1999 w Instytucie nowy zakład – Zakład Fizyki Komputerowej, którego kierownikiem została dr hab. Maria Bożena Zapart, prof. PCz.
Pracownicy Instytutu dbają także o rozwój posiadanej bazy aparaturowej. W roku 2001 zakupiono magnetometr wibracyjny VSM 7301 firmy Lake Shore z USA, korzystając z dotacji KBN za cenę 129 000 USD (Rys. 8). Kolejnym zakupem był spektrometr EPR na pasmo Q, a w roku 2009 – dyfraktometr rentgenowski firmy Bruker.
W wyniku wyborów w 2002 roku Instytut posiadał w dalszym ciągu swego przedstawiciela we władzach dziekańskich. Co prawda dr Andrzej Ślęzak nie mógł dalej być prodziekanem ds. nauczania, ponieważ pełnił już tę funkcję przez dwie kadencje (został Pełnomocnikiem Rektora ds. Studiów odpłatnych), ale dr hab. inż. Jerzy J. Wysłocki, prof. PCz. został wybrany prodziekanem ds. nauki.
Zmiany nastąpiły również w kierownictwie Instytutu. Profesor Bolesław Wysłocki, ze względu na fakt, że w czasie następnej kadencji odchodził na emeryturę (w roku 2003), zrezygnował z kandydowania na funkcję dyrektora Instytutu. Profesor pełnił tę funkcję nieprzerwanie od roku 1975, tj. przez 27 lat. Nowym dyrektorem Instytutu Fizyki na kadencję 2002-2005 został wybrany dr hab. Kazimierz Dziliński, prof. PCz. Natomiast pozostali dotychczasowi członkowie kierownictwa Instytutu pełnili swe funkcje także w następnej kadencji: dr Jan Lech – zastępca ds. ogólnych, dr Jan Świerczek – zastępca ds. dydaktyki. Również pozostali ci sami kierownicy zakładów.
W roku następnym, tj. 30 września 2003 r. szukając oszczędności połączono dwa zakłady: Zakład Spektroskopii Rezonansów Magnetycznych i Zakład Fizyki Ciała Stałego w jeden, pozostawiając nazwę Zakład Spektroskopii Rezonansów Magnetycznych, z kierownikiem dr hab. Ryszardem Hrabańskim, prof. P. Cz.
W takim samym składzie osobowym Dyrekcja i Kierownicy Zakładów rozpoczęli następne kadencje 2005-2008 i 2008-2012, a dr Andrzej Ślęzak został ponownie prodziekanem ds. nauczania. Jedynie od 1 września 2008 roku połączono dwa zakłady: Zakład Radiospektroskopii Ferroelasyków i Zakład Fizyki Komputerowej w jeden – Zakład Radiospektroskopii Ferroelasyków i Fizyki Komputerowej, z kierownikiem dr hab. Marią Zapart, prof. PCz. Ponadto zmieniono w 2010 roku nazwę Zakładu Teorii i Technologii Magnesów na bardziej odpowiadającą profilowi naukowemu jednostki – Zakład Badań Strukturalnych i Magnetycznych.
W roku 2005 pomieszczenia Instytutu Fizyki na I piętrze (laboratoria studenckie i pokoje pracownicze) przeszły długo oczekiwany kapitalny remont. Instytut mógł z większym spokojem oczekiwać na wizytę Państwowej Komisji Akredytacyjnej. W dniach 12-13 grudnia 2005 r. Zespół Oceniający Państwowej Komisji Akredytacyjnej (w składzie prof. dr hab. Reinhard Kulessa, prof. dr hab. Józef Musielok, dr Maria Baster-Grząślewicz i Krystyna Rzeszot) dokonał wizytacji mającej na celu ocenę jakości kształcenia na kierunku fizyka techniczna na poziomie jednolitych studiów magisterskich oraz studiów inżynierskich. W roku akademickim 2005/2006 na kierunku fizyka techniczna kształciło się 142 studentów (I rok – 23, II rok – 33, III rok – 18, IV rok – 44, V rok – 19 oraz 5 na studiach inżynierskich). Zespół oceniający przeprowadził szczegółową kontrolę programów, hospitował zajęcia, oceniał prace dyplomowe i odbył spotkanie ze studentami i z pracownikami. Po tak drobiazgowej kontroli Prezydium Państwowej Komisji Akredytacyjnej Uchwałą nr 172/2006 z dnia 2 marca 2006 r. wydało decyzję pozytywną w sprawie jakości kształcenia na kierunku fizyka techniczna. Następna ocena powinna nastąpić w roku akademickim 2010/2011.
Niestety, następne lata przyniosły spadek ilości osób pragnących studiować fizykę techniczną, co wiąże się, między innymi, z niżem demograficznym.
Dla poprawy istniejącego stanu ilości studentów oraz większej popularyzacji fizyki i matematyki wśród uczniów szkół średnich Instytut Fizyki wspólnie z Instytutem Matematyki Politechniki Częstochowskiej utworzył Centrum Promocji i Zastosowań Nauk Ścisłych, które rozpoczęło działalność 20 sierpnia 2008 roku. Centrum to było częścią ogólnouczelnianego projektu „Plan Rozwoju Politechniki Częstochowskiej”, który został zgłoszony i uzyskał finansowanie ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Numer Projektu: POKL.04.01.01-00-59/08). Koordynatorem Centrum został dr hab. inż. Jacek Leszczyński, prof. PCz. z Instytutu Matematyki i Informatyki (obecnie pracuje na Wydziale Inżynierii i Ochrony Środowiska), a Członkami Rady Programowej Centrum: dr hab. Kazimierz Dziliński, prof. PCz. – przewodniczący, oraz reprezentujący Instytut Fizyki: dr hab. Ryszard Hrabański, prof. PCz, prof. dr hab. inż. Jerzy J. Wysłocki, dr hab. Józef Zbroszczyk, prof. PCz. W ramach wspomnianego wyżej Centrum wprowadzono zajęcia przygotowawcze do matury z matematyki i fizyki dla młodzieży szkól średnich oraz zajęcia wyrównawcze z tych przedmiotów dla studentów pierwszego roku wszystkich kierunków technicznych w Politechnice Częstochowskiej. Zajęciami przygotowawczymi z fizyki objęto 15 szkół Częstochowy i regionu, a zajęciami wyrównawczymi – 36 grup studenckich. Z funduszy projektu zakupiono 12 kompletnych zestawów ćwiczeniowych firmy PHYWE do laboratorium studenckiego.
Ponadto wzrost ilości studentów na kierunku Fizyka techniczna przyniosły tzw. studia zamawiane. Najlepsi studenci kierunków objętych studiami zamawianymi otrzymują dodatkowe stypendium w wysokości 1000 zł. Ta zachęta finansowa, jak i działania podjęte przez pracowników Instytutu Fizyki spowodowały, że w roku akademickim 2009/2010 przyjęto na I rok studiów grupę 17 studentów, z których połowa otrzyma to stypendium.
Fizyka istnieje na Politechnice Częstochowskiej tak długo, jak długo istnieje sama Uczelnia. Dzięki stabilnej, trwałej i przemyślanej pracy dotychczasowych wieloletnich dyrektorów Instytutu Fizyki: prof. dr Antoniego Pietrańca (kierującego Instytutem w latach 1949-1975) i prof. dr hab. Bolesława Wysłockiego (sprawującego tę funkcję w latach 1975-2002), kontynuowanej przez obecne kierownictwo Instytutu, udało się stworzyć w Politechnice Częstochowskiej silny i znaczący ośrodek specjalizujący się w fizyce ciała stałego. Należy podkreślić, że ośrodek ten jest silny przede wszystkim dzięki rozwojowi własnej kadry naukowej. Wszyscy obecnie pracujący na stanowiskach profesorów rozpoczynali pracę w Instytucie Fizyki jako asystenci lub adiunkci.
Wyniki uzyskiwane w trakcie prowadzonych badań charakteryzują się w wielu przypadkach cechami nowości nie tylko w skali krajowej, ale również światowej. Miarą uznania ich wartości jest między innymi fakt, że większość tych wyników stanowi od wielu lat treść prac publikowanych w znanych czasopismach zagranicznych o szerokim zasięgu. Co roku około 30 prac ukazuje się drukiem, a drugie tyle przedstawiane jest na krajowych i zagranicznych konferencjach.
Mimo wielu niewątpliwych sukcesów fizycy z Politechniki Częstochowskiej (Rys. 9) nie zamierzają zadowolić się dotychczasowymi osiągnięciami i myślą o dalszym rozwoju.
